Historie en achtergrunj

• De grenze van 't Limburgs

De naam 'Limburg' veure provincies aan oeas- en weskantj vanne Maas is nag jónk. Keuning Wullem I haet dae naam in 1815 gegaeve ane provincie die doe nag óngedeildj waas. 't Parlement wól de provincie 'Mestreech' neume… De naam 'Limburgs' veure taalvariëteite inne versjillendje plaatse is dus ouch jónk. Dore miense is die taal altied 'plat' geneump, taengeneuvere taal die ze 'hoeag' neumdje: det is de taal van det deil vanne taalfemielje det neet op 'n vlakdje mer hoeag woontj. 't Limburgs huuert bie 'n groeate taalfemielje die in gebroek is tusse Zuid-Tirol in Italië en de Noordzieë. In det groeat gebied verangert de taal steeds e bietje van plaats toet plaats. Pas es se spraekers höbs oet twieë plaatse die wied oetrein ligke, is me minder good te verstaon. 't Limburgs is diek femielje mit de variante oet 't Rienlandj en mit 't Limburgs oet Belsj Limburg. Neet alle kinmèrke zeen in alle plaatselike Limburgse dialekte. 'n Deil kómme allein in 't zuide veur, anger allein in 't noorde, 'n deil in 't weste, anger in 't oeaste. Op taalkundige grunj is de uterste grens van 't Limburgs neet te trèkke. Daoróm haet me beslaote óm de grenze van t Limburgs' same te laote valle mit de provinciegrenze. Me besjouwtj alle dialekte binne Limburgs es 'Limburgs'. Det duit m'n ouch mit dialekte wo me waal `ns 'Gelders' taenge zaet: die oet 't noordelikste puntj van Limburg. 't Is e politiek besloet óm al dess dialekte 'Limburgs' te neume, gei taalkundig. Hie waert mit 'Limburgs' allein meh bedoeldj: alle dialekte die van vreugerhaer in Nederlands Limburg gebroek zeen.

• D'n ajerdóm van 't Limburgs

De dialekte in Limburg stamme vanne zelfdje 'veurvaderlike tak' aaf es 't Nederlands en 't Duits. 't Zeen gein bastaarde van 't Nederlands of 't Duits. De Limburgse dialekte höbbe ein eige, apaarte óntwikkeling gatj. Det kan m'n 't bèste zeen (eigelik: huuere) es me de kinmèrke van 't Limburgs bekiek. 'n Deil kinmèrke haet 't Limburgs same mit 't Nederlands, anger same mit 't Duits. Mer 't haet ouch kinmèrke die neet in 't Nederlands en onneet in 't Duits veurkómme. 't Limburgs is vanwaege zien aafstamming aeve aad wie 't Duits, 't Nederlands, 't Fries en alle anger dialekte die gein standaardtaal gewore zeen ('t Saksisch, 't Zeeuws, 't Vlaoms, 't Beiers, 't Thurings). De juuste laeftied van 't Limburgs is neet vas te stèlle. Me mèrk 'n taal pas op es ze in gesjreve vorm besteit. 't Aaadste Limburgs det veer op vandaag kinne, is van óngevieër 1170. Det is 't werk van Henric van Veldeke.

• Welke versjille zeen d'r tösse tale en dialekte ?

Taalkundig gezeen bestaon d'r gein versjille tösse tale en dialecte. Eder taal en dialek haet klanke, wäörd, waordgroepe, zinne, oetdrökkinge, spraekwäörd. Eder taal en dialek haet 'ne grammatica (al is dae veur dialekte dök neet op pepier vasgelag). Eder taal en dialek haet stökskes sjoean taal of poëzie (al is die veur dialekte dök neet op pepier vasgelag). Taalkundige zólle noeajt zègke det d'r fundamenteel versjille bestaon tösse tale en dialekte. Mer maatsjappelik gezeen bestaon d'r väöl versjille tösse tale en dialekte. Hie volge d'r ein deil:

• ein taal waert inne sjoeal óngerweze, ein dialek neet; • ein taal haet een spelling die wèttelik geregeldj is, ein dialek neet; • ein taal waert dök zakelik op pepier gebroek, ein dialek neet; • ein taal haet registers die ein dialek meistal neet haet: 't register vanne wètgaeving, 't register vanne rechspraok; • ein taal waert meistal dore euverheid besjermp; bie dialekte kump det zelje veur.

Door dees versjilpuntje waere tale döks anges gewaardeerd es dialekte. Me zaet dök: mit 'n taal kóns se veuroetkómme, mit 'n dialek neet.

• Is 't Limburgs noe ein taal of ein dialek ? Of is 't ein verzameling van allemaol dialekte ?

Taalkundige vinje 't antjwaord op de ieëste vraog neet erg interessant. Zie wete det tale in taalkundig opzich geliek zeen aan dialekte. Det is neet allein zoea veur 't Limburgs in 't algemein, mer ouch veur eder plaatselik dialek. 't Grieks van Homerus is taalkundig aeve ingewikkeldj en interessant es 't Limburgs van Ingber (ein plaats tösse Valkeberg en Gölpe). Mer dao besteit gein euverkoepelendj Limburgs, terwiel d'r waal ein euverkoepelendj Fries besteit. Det euverkoepelendj Fries besteit allein op pepier. Es Frieze mitein kalle, doon ze det in häör eige plaatselik Fries. Es ze sjrieve, gebroeke ze 't aad dialek van Leeuwarden. Limburgers sjrieve euver 't algemein (behalve de miense van AGL) in häör eige plaatselik Limburgs, de taal wo-in ze ouch mit-ein kalle. Besteit 't Limburgs dan waal? Jaozeker. 't Besteit in die bóntje versjeienheid van allemaol plaatselike dialekte. Same vorme die 't Limburgs. Al die dialekte same höbbe genóg kinmèrke óm die es apaarte taalgroep, los van 't Nederlands, te besjouwe. Bie de erkinning van 't Limburgs (op 20 februari 1997) haet de Nederlandse regering die bóntje versjeienheid van Limburgse dialekte es 'de Limburgse taal' aangemèrk. In Limburg wól me det, want dao waas 'n aanvraog veur. In Den Haag haet me dae wil gerespecteerd. Euverigens: ouch 't Nedersaksisch, det al in 1996 erkindj is es streektaal, haet gein einvormige sjrieftaal: Groningers spraeke 't eige Gronings, Drente en miense oet Overijssel doon 't zelfdje mit häör dialekte en miense oet d'n Achterhook ouch.

• Welke kinmèrke höbbe de Limburgse dialekte ?

• In alle Limburgse dialekte kump umlaut (klinkerverangering veur bie verkleinwäörd van zelfstandige naamwäörd. Kiek mer: daak - daekske, paol - päölke, tas - teske. • Ein dergelike klankwisseling kump ouch veur inne taengewaordige tied bepaoldje sterke werkwäörd: ich gaef, doe guuefs, hae guuef; ich stoeat, doe stuuets, hae stuuet. • 't Limburgs haet drie saorte zelfstandige naamwäörd: mannelike, vrouwelike en ónzijdige. Lèt mer op de lidwäörd in de veurbeeldjwäörd: dae miens, die vrouw, det kindj. 't Nederlands haet twieë saorte: de- en het-wäörd. • 't Mieërvoud haet gans eige regels: eine paol meh mieë päöl; eine tandj en mieë tenj; ein hoes en mieë hoezer. • De meiste Limburgse dialekte kónne door éin en dezelfdje lèttergreep op twieë apaarte menere oet te spraeke beteikenisversjil aangaeve. Dit versjiensel kump in Limburg veur óngere lien Meijel - Well. Es me bein lankgerèk oetsprik, wete Limburgers det det waord inkelvoud is en det 't euver mer ein bein geit. Es me det waord kort en krachtig oetsprik (wie in 't Nederlands) wete Limburgers det det waord mieërvoud is en det 't euver mieë bein geit. 't Limburgs neump m'n óm dit kinmèrk 't toeantaal. Toeantale kómme neet väöl veur in Europa: 't Limburgs is d'r ein. • De meiste Limburgse dialekte, die van óngere lien Meijel - Well, kinne 'n deil wäörd op -ch wo 't Nederlands -k haet: ich, dich, mich, ouch, uch, zich en variante. • 't Limburgs haet 'n eige zinsmelodie. Die is 't dudelikste te huuere in vraoge wo se mit jao of nae mós antjwaorde. Bieveurbeeldj de vraog: Geis se mit? In 't Limburgs geit d'n toean lang neet zoea hoeag ómhoeag, vergeleke mit 't Nederlands. Ouch in opsomminge haet 't Limburgs 'n eige zinsmelodie. 't Limburgs is anges es 't Nederlands, mer ouch anges es 't Duits.

• Haet 't Nederlands d'r sjaaj van det 't Limburgs 'n streektaal is ?

Modern opvattinge euver taal zègke det taalversjeienheid besjouwdj mót waere es riekdóm. Es binnen éí landj mieë tale bestaon, is det cultureel riekdóm. 't Nederlands is de standaardtaal die alle Nederlenjers en Vlaominge good mótte lieëre. Aandach veur 't Limburgs moog neet gaon ten koste van aandach veur 't Nederlands. 't Nederlands is en blief oos standaardtaal. Veer zeen naeve Limburgsspraekendje ouch Nederlandsspraekendje. Me moog de Limburgstalige blieve besjouwe es ouch Nederlandsspraekendje. Inne sjoeal moog al sinds de inveuring vanne basissjoeal en de inveuring vanne mammoetwèt inne lesse-Nederlands aandach zeen veur regionaal tale die in laevendj gebroek zeen. In methodes-Nederlands vintj m'n altied stökker stóf die gaon euver streektale. Op die momente moog dus ouch gerös aandach zeen veur 't Limburgs. Ouch in dae zin is 't bestaon van 't Limburgs neet sjejjelik veur 't Nederlands. 't Limburgs mót neet in gevech kómme mit 't Nederlands. Waal moog 't zien eige positie vraoge.

• Wie kump 't det d'r zoea väöl klankversjille zeen in 't Limburgs ?

Woróm zaet m'n in ein plaats sjtaon, in 'n anger staon en in weer 'n anger sjtoan? Woróm is 't waord veur 'jullie' zoea versjeie: gae, geer, gier, deer, dier, daer ? 't Antjwaord op die vraog is lestig. Taalkundige gaon d'r van oet det 't Limburgs róndj 1200 väöl mieër es noe dezelfdje klanke en wäörd haw. Inne loup van ach ieëwe zeen d'r plaatselike versjille gekómme. Woróm det juus díé versjille kómme, is neet bekindj. Waal witj me det die versjille euveral euvere ganse werreld óntstaon es groeate groepe miense oetrein gaon en in klein gruupkes bie-ein gaon wone. Euveral euvere ganse werreld guuef 't die taalvariatie. Meh taalgebroekers kinne die meistal allein meh oet häör eige taalómgaeving. Klein gruupkes in apaarte plaatse sjiene zich te wille óngersjeie in taal. Dao sjientj ein neiging te zeen óm 'n eige herkinbaar taal te höbbe. Det is eine tendens. D'n twieëdje tendens wèrk taengegestèldj dao-aan. De taal moog noeajt zoväöl anges waere det de verstaonbaarheid neet mieë besteit. Tösse die twieë tendense sjien dialekgebiede altied te balancere. In Limburg höbbe allebei die tendense prima gewèrk: Limburgers kónne zich good óngerein verstaon meh toch is d'r behuuerlik get variatie.

---

• 'n Limburgse taalkaart

• Inleiïng

Wie hiebaove ouch al besjreven is, besteit 't Limburgs oet 'n verzameling van tieëntalle versjillendje dialekte die eder apaart häör typische kinmèrke höbbe. Waordesjat en veural oetspraok kónne döks al bie plaatse die vlak bei-ein ligke anges zeen. Gelökkig höbbe v'r 't dan waal ummer euver klein versjille die de verstaonbaarheid óngerein neet inne waeg staon.

Binne dae bóntje wejjer van dialekte zeen waal 'n deil femieljes te óngersjeie, groepe van dialekte die door bepaoldje kinmèrke van anger groepe dialekte kónne aafgepaoldj waere. De grens tösse twieë van dergelike dialekgebiede wuuert inne taalkunde 'n isoglosse geneump. Mit 'n isoglosse wuuert 't verspreiïngsgebied van 'ne bepaoldje klank, e bepaoldj versjiensel of e bepaoldj waord aafgegrens. Dees grensliene waere dök geneump nao 'n plaats wo ze langs of doorhaer loupe. Zoea kinne v'r in 't Limburgs taalgebied beveurbeeldj de Benrather lien, de Panninger lien en de Uerdinger lien. De Limburgse dialekgebiede oppe biegaondje kaart zeen mit dit saort isoglosse ten opzichte vanein aafgegrens. 't Geit daobie dus ummer óm éí versjiensel; anger dialekkinmèrke van det gebied in kwestie kónne hieël good ouch in 't aangrenzendj gebied veurkómme. De meiste Limburgse taalgrenze stoppe neet ane staotsgrens: ze gaon wiejer in 't Rienlandj en inne naoberprovincie Belsj-Limburg.

De isoglosse in Limburg loupen allemaol van noord nao zuid. Det haet te make mit 't feit det väöl versjiensele die ze aafgrenze vanoet 't Rienlandj in Limburg terechgekómme zeen. Veural Kölle haet daobie 'n veurnaam rol gespeeldj. Dees besjrieving vanne versjillendje Limburgse taalgebiede begintj dan ouch in 't zuid-oeaste, ómdet die de meiste Rienlandjse kinmèrke höbbe.

• De Ripuarische dialekte

De Ripuarische dialekte zeen 't paars gebied oppe kaart. 't Ripuarisch kump veur inne plaatse Kirkraoj, Bóches, Sumpelveldj en Vaols, in 't zuid-oeaste vanne provincie. De westelike grenslien daovan is de Benrather lien. Dees lien wuuert ouch waal èns de maken-machen-lien geneump, ómdet de dialekte ane weskantj de vorm make gebroeke en de dialekte ane oeaskantj mache. Dezen euvergank van k nao ch is ein vanne klankverangeringe die same bekindj zeen óngere term Hoeagduitse klankversjuving. Inne Ripuarische dialekte höbben ouch de mitklinkers t en p die verangering óngergange. In 't Kirkraods beveurbeeldj sprik me neet van tied meh van tsied ('tijd'), aese in plaats van aete ('eten') en kroefe in plaats van kroepe ('kruipen'). 'n Anger opvallendj kinmèrk vanne Ripuarische dialekten is 't veurkómme van 'n j op plaatse wo mieë westelike dialekten 'n g gebroeke: jans taengeneuver gans ('helemaal'), jod taengeneuver good ('goed') en verjaese naeve vergaete ('vergeten'). De wisseling van g nao j kump neet in alle Ripuarische dialekte veur: 't versjiensel is beperk toet Kirkraoj, Bóches en Vaols. Opvallendj bie de dialekten oet dit gebied is ouch de eige meneer van vorme vanne verli-jje tied vanne zwake wèrkwäörd: pakket taengeneuver mieë westelik pakde ('pakte') of lofet naeve westeliker leep ('liep'). Ten slotte valle de dialekten in 't uterste zuid-oeaste van Limburg op door duchtig get Duitse wäörd: tsiedónk ('krant'), tsóg ('trein'), fiermóng ('vormsel'), boechsjtaab ('letter'), obs ('fruit').

• 't Ripuarisch euvergangsgebied

't Ripuarische euvergangsgebied is oppe kaart leechgreun gekluuerd. De dialekte oet dit gebied höbbe, wie de naam 't al zaet, väöl dezelfdje kinmèrke same mit de Ripuarische dialekte. Zie gebroeke ouch de wèrkwäörd han ('hebben') en zage ('zeggen'), wo mieë westelike Limburgse dialekte van höbbe en zègke spraeke. Wiejer zeen zie trök te kinnen ane wegval vanne r nao 'ne klinker es dao 'n t, 'n s of de kómbinatie st op volg: zjwat ('zwart'), kieësj ('kers'), doeësj ('dorst'). E veurnaam versjil mit de Ripuarische dialekten is det zie de Hoeagduitse klankversjuving neet doorgemaak höbbe. Dao is éín oetzónjering op: de dialekten in dit gebied höbbe waal 'n versjaove vorm innen oetgank -lijk. Dae wuuert es -lig oetgespraoke: gemekkelig ('gemakkelijk'), behuurlig ('behoorlijk'), ierlig ('eerlijk').

• 't Oeas-Limburgs

't Oeas-Limburgs is oppe kaart roead gekluuerd. De westelike grenslien van dit gebied is de zoeagenaamdje Panninger lien. De Oeas-Limburgse dialekte kinmèrke zich door 't feit det zie bie de mitklinkerkómbinaties sp-, st-, sl-, sm-, sn- en zw- aan 't begin van 't waord 'n sj-klank höbbe: sjpele ('spelen'), sjtrikke ('breien'), sjlaope ('slapen'), sjmere ('smeren'), sjnavel ('snavel') en zjwart ('zwart'). In 't zuidelijk deil van 't Oeas-Limburgs huuert me dae sj-klank ouch aan 't inj van wäörd: miensj ('mens'), vösj ('vis'), valsj ('vals'). E groeat deil vanne Oeas-Limburgse dialekte haet wiejer de zoeagenaamdje mouillering es kinmèrk. Daobie wuuert de mitklinkerkómbinatie -nd oetgespraoken es -nj of -ndj. In 't Remunjs of 't Zitters beveurbeeldj huuert me dus neet wandele meh wanjele en zandj en hóndj in plaats van zand en hónd.

• 't Centraal-Limburgs

De smale struip langs de Maas en róndj Wieërt in 't weste vanne provincie wuuert 't Centraal-Limburgs geneump. Dae naam liek op 't ieëste gezich get gek, met hae is gekaoze ómdet dit gebied same mit e groeat stök vanne Belzje provincie Limburg 't centraal deil is van 't gans Limburgs taalgebied. De Centraal-Limburgse dialekte, beveurbeeldj 't Mestreechs en 't Tongers, höbbe gein sj-klank in wäörd die beginne mit de mitklinkerkómbinatie sp-, st-, sl-, sm-, sn- en zw-: spele ('spelen'), strikke ('breien'), slaope ('slapen'), meh waal - net wie de dialekte mieë ten oeaste van dees dialekte - in wäörd wo de standaardtaal sch- haet: sjoeël ('school'), sjoen ('mooi'), sjolk ('schort'). Oetzónjeringen op deze regel zeen de dialekte van Wieërt en ómgaeving: dao gebroek me die sch- waal.

• 't Kleverlands

't Kleverlands is oppe kaart oranje gekluuerd. De Kleverlandse dialekte laoten al väöl Braobantse trèkskes huuere. Zoea sprik me beveurbeeldj van geej en gillie in plaats van 't in mieë zuidelik Limburgs gebroekelik doe of dich ('jij') en geer ('jullie'). Ten noorde van plaatse wie Vinlo, Velden en Aarse kintj me-n ouch 't óngersjeid neet mieë tösse sleiptoean en stoeattoean, womit in e groeat deil vanne Limburgse dialekte e versjil in beteikenis kan aangegaeve waere: sjtein (mit sleiptoean: 'steen'; mit stoeattoean: 'stenen'), boes (mit stoeattoean: 'regenbui'; mit sleiptoean: strobundel'), wins (mit stoeattoean: 'winst'; mit sleiptoean: 'wens'). Waal gebroek me-n in 't Kleverlands, net wie inne res van Limburg, einklanken op plaatse wo de standaardtaal 'ne twieëklank haet: ies veur 'ijs', hoes of huus veur 'huis'. In 't zuje wuuert 't Kleverlands begrens dore Uerdinger lien. Dees lien is de sjeiïng tösse de zuidelike dialekte die de vormen ich en ouch gebroeken en de noordelike die in dees gevalle de oetspraok ik en ouk kenne.

• 't Mich-keteer

't Greun gebied rónjelóm Vinlo is 'n euvergangsgebied tössen 't Kleverlands en 't Oeas-Limburgs. De dialekte hie gebroeken 't noordelik ik en 't zuidelik mich ('mij') naevenein. Mieë noordelik inne provincie, beveurbeeldj in 'n plaats wie Moeak, haet me veur dees vorm 't waord mien. 't Gebied wuuert daoróm inne taalkunde 't mich-keteer geneump.

• Klik hie veure Limburgse dialekkaart. • Klik hie veur dialekkaart mit euverzich van Limburgse en Rienlandjse dialekte.