Vuëhrwoëhrd
Kal een noabel taal, geen taal diej zich neet pas, dahn moogs doehw mienen tohlk zihnne.
(Jiër. 15,19)
VUËHRWOËHRD van de Lihmburgse Biehbel
(ee paahr passaazjes)
Noehw huër ver van de wehrke Goads in oes eehge taal.
Jus wiej al zoëvèùl ahngeren in de loohp van de iëwen ‘t op zich genóhmmen hùbbe de vèèr evangeehlieje te vertalen in hún taal, zoë tóchs ‘t ooch mich good dit te doëhn i mîen taal, ‘t Lihmbuhrgs. En waahl ‘t Lihmbuhrgs, zoë wiej dat neet alleen gekald wurt i mie geboahrte-dùhrp Joabik, gemeente Óhngerbehnk, mê oohch in de res van ‘t vreuger Lahndj va Vahlkebehrg, zègk mer in ‘t gahns noahrdelik gedeelte va Zùhjd-Lihmbuhrg boahve de lîen Mestreech - Hèèhlder - Kèhrkroa, bis nog wiejer es Remunj en bis ee een gahns sjtùk uëver de grens op ‘t Duetsj en ‘t Belsj, mit hiehj en doa ee klahnk- of woëhrdversjihl. Mê dat deet geen aahfbruëhk aan de versjtoanbaarheehd. Want doërdat dees taal geografisj en taalkunjig zón sentraal plaatsj ihnnump tùsje de Lihmburgse dialekte, wurt ze, behahwve mesjins in de Broabensje gedeeltes, i gahns Lihmbuhrg perfek versjtahnge bis wiehd uëver de lahndsjgrenze. ‘t Is neet ‘t geografisj èngbegrens Mestreechs, neet ‘t tiepisje Kèhrkrèùdsj, noch ‘t apaaahrte Vènloës, allenej in de perieferiej va Lihmburg gesjproahke. Jus wiej de vèèr Evangeehlieje zi gesjriëhve in ee wiehd verbrèjd koinè-Grieks, zoë hùb ich ze vertaald in ee koinè-Lihmbuhrgs, dat gesjik is of gesjik gemak is woëhre óm de Wuërd Goads in oeht te drùkke. Èjnelik kènnen oohch de luej oet dees sjtriëhk mit de luej oet de Hahnjelinge van de Apostele (02,11) zègke: "Noehw huër ver van de wehrke Goads in oes eehge taal."
‘t Lihmburgs gesjik gemak
Doërdat ‘t Nuej-Testamehntisj Grieks in de loohp van doehzende joahre good is besjtuedèèrd en besjriëhve, liëhverde dat biej mie wehrk mer wiënig problemen op, oohch al ómdat ich vuërahl op Rolduc, mê oohch op ‘t Bùsjùppelik Kliëhsj i Zitterd groëtbrach bèn woëhre mit ‘t klassieke Grieks. ‘t Probleem woar ‘t Lihmbuhrgs. Op de hèllef va Mattèjjus bèn ich mit vertale mótte sjtoppen óm mien eehge taal te goa besjtuedèère! Hiehjbiehj keem ich alderlèj probleme tèèhnge:
Vuër mich is de biehbel en mit naahmen ‘t Nuej Testamehnt ee sakraal book mit ‘t woëhrd Goads en dat in een eenvodige en besjaafde, sakraal taal is gesjriëhve. Dus wil ich dat vertalen in ee Lihmbuhrgs dat eenvodig en besjaaf en sakraal genóg is, óm dat woëhrd Goads in oeht te drùkke. Of wiej Joawië tèènge Jiëremiejas (15,19) zèèt: Kal een noabel taal, geen taal diej zich neet pas, dahn moogs doehw mienen tohlk zihnne.
Dat noabel, sacraal, hèhllig karakter hùb ich wille bereehke doër wuërd en oehtdrùkkinge te gebroehken of te vórme diej dat oehtsjtroale. Doa kump biehj, dat ich biej ‘t vertale zoë kort meugelik biej de Griekse gróhndjteks hùb wille bliehve. Doadoëhr woërt ich ummer wèèr gedwóhnge presîes tehrme te gebroehke, i plaatsj va mich te verleze i vaag ómsjriehvinge. Sjlôes zoog ich da, wiej de ós ómringende sjtahndjaardtaahle wiej ‘t Holles, Duetsj en Èhngelsj en ‘t Frahns, Sjpaans en Italiaans, kóste kezen oet een riehke, in de leuhp van iëwe opgeboewde wuërdsjat, woë ich mit lèèg henj sjting. Da moos ich zellef wuërd goa vórme of oet ahnger taahle goan aahflèhjje of doavan uëhvernuhmme. Dit gebuëhrde natuërlik ummer mit resjpek vuër ‘t Lihmbuhrgs taaleehge en vuër de Lihmburgse taalklahnke.
Vuëhrbihljer:
verkwètsje ‘verpletteren’
wiejvèùlheehd ‘hoeveelheid’
rots ‘rots’
verriehtende dèère ‘verscheurende dieren’
óntbieht ‘ontbijt’
gewehldj, geweljenèèsj ‘geweld, geweldenaars’
alowië aloë
sjpelóhnk ‘spelonk’
aa geboahrd aan boord
liëpra, liëproës ‘lepra, melaatse’
Soms wurt aa besjtoande wuërd een nuej beteehkenis gegèèhve:
doamit ‘opdat’
aahfsjtreuhpe ‘van alles beroven’
Of nump ‘t woëhrd boa ‘bode’: In den tiehd van de sjiëhpebehnk, ónger ‘t Ancien Régime, woar de boa ene funksjenaahris van de richtbahnk, dèè moos zùhrge dat de richterlike oehtsjproak oehtgevèùrd woëhrt. Zoë hèèt ‘t woëhrd boa laahter de beteehkenis va vehldjwachter kriëhge. Vehldjwachter is vervohlges vervahnge doër pelís. In dees biehbelvertaling is ‘t wèèr ene boa ‘bode’ woëhre, meehstal met de fuhnksje óm de bevèèhle of de boadsjappe Goads bekènd te maahken aan de luej.
Soms hùb ich va besjtoande wuërd ahngeren aahfgelèjd:
(doëd)zunj ‘(dood)zonde’ > zunjèèr ‘zondaar’ en zunjèèsje ‘zondares’
wèèrd ‘waarde’ > gewèèrdèèrde ‘gewaardeerde’, óhnwèèrdig ‘onwaardig’
aahfguëhs ‘afgunst’ > guëhs ‘gunst’.
hèj ‘heide’ > enen hèhjje ‘een heiden’ > hèhjjene’ ‘heidenen’
Dit lèste woëhrd hùb ich van hèj ‘heide’ aahfgelèjd, ofsjoën volges de lèste opvattinge (Kluge, 23e ediehsje) ‘t woëhrd hèhjje ‘heiden’ via ‘t Goohtisj van ‘t Griekse ta ethnè ‘de neet-juedse of neet-christelike vohlker’ kuhmp.
Soms hùb ich biej aw of gerestorèèrde wuërd ee taalkunjig verahntwoërd miëvoohd mótte maahke, es dat neet (mië) besjting:
bèjje, geboa ‘bieden, geboden’ > ee geboahd ‘een gebod’ > de tiën geboa ‘de tien geboden’
Da wurt eehne boa ‘een bode’ twië boa ‘twee boden’. ‘t Probleem hiehjbiehj woar, dat ‘t miëvoohd va knoa (knobbel, kluit) knèù is, en volgens sommigen dat van kroa ‘kraai’ krèù. Mê ich woar bang dat ich neet good versjtahnge zow wèèhre, es ich ‘t zow hùbben uëver gebèù ‘geboden’ en bèù ‘boden’. Doa kuhmp biehj, dat Pjèèhr Sjehlbehrg ‘t i zie Zittisj Woëhrdebook hèèt uëver boa, miëvoohd boae ‘bode(n)’.
Óm den teks ee sakraal karakter te gèèhve gebroehk ich soms aw wuërd en oehtdrùkkinge diej neet miëh of koohm nog gebrók wèèhre, wiej:
dèn ‘dorsvloer’
lahnk ‘t hùm ‘geef het hem’
duër ‘stier’
oahrte ‘overgebleven brokken brood/voedsel’
Dèk (mê neet ummer) gebroehk ich oohch wuërd, diej bevuëhrbildj oet ‘t Duetsj kóhmme en diej ummer miëh verdróhnge wèèhre doër wuërd van Hollese kómaahf en dus verlaohre drege te goahn. Doërdat ze oohch nog get awwerwètser klihnke, dragen oohch diej biehj tot de sakralizèèring van den teks:
doamit i.p.v. opdat oane i.p.v. zóhnger
huej i.p.v. vandaag ee viëdel i.p.v. ee kwart
Oet ‘t vuëraahfgoande blik, dat ich noëts zoë mer get gefantazèèrd hùb.
Grammatikaal zuehver taal
De taal mót oohch grammaticaal zuehver zihnne. Ich hùb ‘t Lihmbuhrgs liëre kalle va mie vaahder en mie moëhder i Jaobik en van alle ahnger luej oet mien ómgèèhving in ‘t midde van de vurg iëw. Doew woëhrte de meehste dialecte nog zuehver gesjproahke en woahre ze nog neet bedóhrve doër ‘t Holles en de intenseef ihnterlokaal kóntakte van allewil. Wiej ich op Rolduc op ‘t gymnasium keem en doa de Hollese, Griekse, Latîense, Frahnse, Duetsje en Èhngelsje grammatikaa’s moos besjtuedèère, rejaliezèèrde ich mich, dat ich geboahre woar in een taal diej eehgelik alleen mer gekald woëhrt, laot sjtoahn dat doa ene gesjriëhve grammatikaa va besjting. Es jungske van ee joar of twellef, hùb ich mich doew al vuëhrgenóhmme: Ich zal oëts ene Lihmburgse grammatica sjriehve. Hiej woëhrt ich i gesjtiemuelèèrd doër miene liëraar Grieks dèè tèènge mich zag: “Doehw wusj oëts ene gowwe vertaler.” Aan dèè grammatikaa bèn ich begós. Ee gagahntisj wehrk, dat nog neet aahf is, mê woë ich waal wiehd genóg mit bèn kóhmme, óm grammatikaal zuehver Lihmbuhrgs te kènne sjriehve.
De Lihmburgse Sjpelling
Een taal, dus oohch ‘t Lihmbuhrgs, mót sjriftelik exact kènnen opgesjriëhve wèèhre. Doavuër hùb ich een sjpelling mótten óntwóhrpe, de Lihmburgse Sjpelling, diej op de iësjte plaatsj oehtgeeht van de Lihmburgse taalklahnke oane biej de sjriftelike wèèrgaaf daovahn al te sjlaafs de Hollese of ahnger boehtelensje sjpellinge te vohlge.
Miene bezóhnjeren aahndach is doabiehj natuërlik oehtgegahnge noa mit van de belangriehkste taalklahnke, de klihnkisj. Wiejerop steeht een uëhverzich van de klihnkisj diej ich i mie Lihmbuhrgs gebroehk. Doa sjtóhnt oohch aahwiehzinge vuër de oehtsjproak biehje. Klihnkisj diej doa neet biehj sjtóhnt en diej waal in ahnger dialekte gebrók wèèhre, kènnen in dat of ee soahrtgeliehk sjema opgenóhmme wèèhre. Zoë kuhmp in dat sjemaa en in de meehste Lihmburgse dialekte de klahnk ao neet vuëhr, dèè waahl vuëhrkuhmp in 't Mestreechs, 't Hèèhlisj en 't Kèhrkrèùdsj.
Eeh va de meehs sjpesiefieke kènmehrke van de Lihmburgse dialecte is de sjleehptoën: dèè bepaolt dèk de beteehkenis van ee woëhrd, ‘t miëvoohd of ‘t èhnkelvooohd, giëf aahn of me te maahken hèèt mit ee wehrkwoëhd of zellefsjtenjig naamwoëhrd, mit tèèngewuëhrdigen tiehd of gebèjjende wîes, en zo wiejer en zoë wiejer. Een sjpelling diej de sjleehptoën vernoaliësig is geen Lihmburgse sjpelling. In de Lihmburgse Sjpelling wurt de sjleehptoën aahgegèèhve doër een h achter de betreffende klihnker te zètte. Miëh uëver de Lihmburgse Sjpelling is te vèhngen op de website www.limburgsetaal.nl.
Verklaorende vootnoëte en professor Kèùlisj
Ómdat ich de lèèhzisj geehnen teks wil aahbèjje, dem ich zellef neet sjnap, hùb ich doah, woë ich michzellef vroage sjtèlde, ahntjwuërd gezóch en diej de lèèhzisj aahgeboa. Dat woahre twië-erlèj vroage: wiehdeweg de meehste woahre van ensieklopeehdisjen aahrd: Wiej vèùl waor enen denaahriej wèèhrd? Wat woar de “driejde wach”? Wèè waor Hiëroëdes eehgelik? En zoë wiejer en zoë wiejer. Ahngere woahre van ekzegetisjen aahrd: Wat beteehkent in de kóhnteks: Woë ‘t kadaahver ligk, doa verzaahmele zich de giëre? Of: Wat mót me vertale: “vrèj aan de luej diej ‘t good meehne”, of: “vrèj aan de luej woë God van hiltj”? Dit geef mich, doabiehjkómmend, ‘t gelèèhg ‘t Lihmburgs zoëdanig oeht te boewe, dat ‘t oohch gesjik is vuër dit soahrt kwestiejs te behahnjele. Doabiehj hùb ich ee gahns deehl resehnte en wiëhniger resehnte kommentare geroadpleeg en vergeliëhke. Meehstahl bèn ich oehtgekóhmmen op ‘t kommentaar van dr. Jos Kèùlisj, de vreugere professor ekzegeze aan ‘t Groët Semienaahriej va Remunj. Ofsjoën mit ‘t wehrk va Kèùlisj allewil lachend de sjpot wurt gedriëhve (“hoohpeloos verahwwerd”), is mich gebliëhke, dat doa-oeht bis op den daahg va vandaag iehfertig wurt uëhvergepend doër de modernste ekzegete! De ziër belèèhze Kèùlisj giëf meehstahl oehtermoate interessahnt en good-doërdach kommentaar. Ee vuër mich biejkómstig vuëhrdeehl is, dat hèè ene Lihmbuhrger waor, oet Gelèèn, woë oohch mie moëhder hèùr directe roots haw. Oet alles blik, dat hèè in ‘t Lihmbuhrgs dach en dat zien Holles meehstahl lètterlik vertaald is oet zien Lihmbuhrgse moëhdertaal. Ahngisj ès biej de kommentare van Hollehnjer, Frahnse, Pruehsen en Èhngelehnjer, diej dèks lestig in ‘t Lihmburgs zin óm te zètte, vórmp ‘t Holles van Kèùlisj geeh probleem: Ich kós meehstahl lètterlik trukvertale óm perfek Lihmburgs te kriehge.
Soms èèhvels hùb ich biej niëhmes ee bevrèjjigend ahntjwoëhrd gevóhnge. Da bèn ich ‘t zellef goan oehtzeuke en wat ich gevóhngen hùb, hùb ich oohch in een vootnoët gezat.
Mê doew keehme gahns ahnger probleme. Al gauw bliëhk mich, dat uëver ‘t prinsiepe zellef va kommentaar gèèhve biej den teks van de biehbel ehrg versjillend wurt gedach. Sommige zihn doa fel op tèèhnge, ahngere drèhngen doa op aah. Diej doa op tèèhnge zihnt, dat zihnt in ‘t algemeen diejgenige, diej al mit de biehbel vertroewd zint en doa hun eehge meehningn uëver hùbbe en diej mich zègke: Ich lèès doa-ihn wat ích wihl en wunsj neet gekonfrontèèrd wèèhre mit wats doehw doa van dèhnks. Ahngere, diej gaar niks van de biehbel weehte, woë-óhnger sjtuedehnte diej op katholieke sjoëhlen hùbbe gezèèhte, zègke mich: “Wat giëhr doa hùb gedoahn is interessahnt. Noehw goan ich de biehbel toch oohch ens lèèhze, in ‘t plat!” En da beginne ze en da sjnappe ze niks ter vahnne: “Wat beteehkent dat? Wat is dat? Wèè woar dat? Dat mót ger der biehj zètten in een vootnoët.” En zoë hùb ich de besjlissing genóhmme óm ahntwuëhrd en oehtlègk te gèèhven i vootnoëte. Diej zint duehdelik van de vertaalteks gesjèhjje, zoëdat jiëhdereehn dèè al ahl wit, of dèè geen ahntjwuërd op zien vraoge wilt hùbbe, ze rùstig kènt uëhversjloah.
Ich hùb mich der vuër gewach óm sjtiekem den oehtlègk te versjtèèhken in de vertaling of de vertaling te vervahnge doër de interpretaahsje. Zoë wurt i Lesen und Leben, een biehbeloehtgaaf van de Deutsche Bibelgesellschaft i Stuttgart oet 2000, Matthèjjus 24, 28 zoëh ‘vertaald’: “Er [der Menschensohn, JB] wird so sicher zu sehen sein wie die Geier, die hoch über einem verendenden [sjtehrvend, JB] Tier kreisen.” Doabiehj wurt in een vootnoët alleen mer verwiëhze noa wat in den eehgeliken teks sjteeht: “Hier wird ein Sprichwort zitiert, das wörtlich lautet: Wo das Aas liegt, da sammeln sich die Geier.”
Zitterd, 17 november 2005